Pnevmotoraks — bu ko‘krak va o‘pka orasidagi bo‘shliqqa havo kirib, o‘pka so‘nib qoladigan holat. Shifokorlar bu holatni “o‘pka kollapsi” deydilar. Bu — o‘pkaning o‘zidagi havo pufagi yorilishi yoki ko‘krak jarohati natijasida yuzaga keladi. Pnevmotoraksda ko‘krak bo‘shlig‘ida havo bosimi paydo bo‘lib, o‘pka to‘liq kengaya olmaydi.
Pnevmotoraks sabablari
- Spontan (o‘z-o‘zidan) pnevmotoraks. Tashqi jarohatsiz paydo bo‘ladi. Bu ikki xil bo‘ladi:
- Birlamchi spontan. Sog‘lom odamda (ko‘pincha yosh, ozg‘in erkaklarda) o‘pka ustida kichik havo pufakchalari (bleblar) to‘satdan yorilib, plevraga havo chiqishi mumkin.
- Ikkinchi spontan. Jiddiy o‘pka kasalliklari (emfizema, astma, sil va boshqalar) fonida bullalar va havo bo‘shliqlari hosil bo‘ladi. Ushbu kasallangan to‘qima yorilganda pnevmotoraks rivojlanadi.
- Travmatik pnevmotoraks. Sababi — tashqi shikastlanish. Masalan, qovurg‘a sinishi o‘pkani teshishi, pichoq/ o‘q yarasi yoki tibbiy manipulyatsiya (o‘pka biopsiyasi, markaziy kateter qo‘yish va boshqalar).
Ba’zan kuchli pnevmotoraks (tensiv) rivojlanadi. Bunda havo bo‘shliqqa kirib chiqmaydi. Bosim oshib, yurak va yirik tomirlarga o‘tadi.
Pnevmotoraks simptomlari
Ko‘pincha pnevmotoraks to‘satdan boshlanadi. Bemor:
- Bir tomon ko‘krakda o‘tkir, teshib og‘riq — ko‘pincha chuqur nafasda kuchayadi.
- Nafas olishda qiyinchilik, nafas qisishi — yetarli havo yetishmayotgani seziladi.
- Tez-tez nafas va yurak urishi (taxipnoe, taxikardiya).
Agar kuchli pnevmotoraks bo‘lsa — kuchli holsizlik, oqarish yoki ko‘karish, shishgan bo‘yin tomirlari, past qon bosimi paydo bo‘ladi. Bu — shoshilinch alomatlar.
- Ba’zan yo‘tal yoki ozgina qon bo‘lishi mumkin.
- Quruq yo‘tal ham uchraydi, ammo asosiy belgi — to‘satdan og‘riq va nafas qisishi. Agar ilgari o‘pka muammolari bo‘lgan bo‘lsa, simptomlar yanada og‘ir bo‘ladi. 10% hollarda pnevmotoraks deyarli simptomsiz o‘tadi va suratda tasodifan aniqlanadi.
Tez yordam chaqirilguncha nima qilish kerak?
Bemorni tinch holda ushlash, yarim yotgan holda o‘tqazish kerak. Ko‘krakda joylashgan hech narsani olib tashlamang va taqib chiqarmang, ochiq yara bo‘lsa ham. Zudlik bilan tez yordam chaqiring — bu zudlik bilan yordam talab qiladigan holat. Imkon bo‘lsa, bemorga kislorod bering va uni tinchlantiring. Bir tomonlama kuchli og‘riq va to‘satdan nafas qisishini e’tiborsiz qoldirmang — kechikish xavfli.
Pnevmotoraksni davolash
Diagnostika ko‘krak qafasi rentgeni yoki KT yordamida tasdiqlanadi. Rentgende o‘pka so‘ngan joyda havo (yorug‘ soha) ko‘rinadi. Shifokor pnevmotoraks hajmi va bemor holatini baholab, davolash taktikasini tanlaydi.
- Agar pnevmotoraks kichik va bemor o‘zini yomon his qilmasa, kuzatuv mumkin. Yotish rejimi va kislorod tavsiya etiladi. Kichik havo hajmi o‘zi so‘rilib ketishi mumkin.
- O‘rtacha yoki katta pnevmotoraksda odatda igna yordamida havo so‘rib olinadi va ko‘krak drenaji (maxsus naycha) o‘rnatiladi. Drenaj orqali havo chiqariladi va o‘pka tiklanadi. Bu asosiy davolash — ko‘pchilik tavsiyalar «davolash drenaj naycha qo‘yish orqali amalga oshiriladi» deydi.
- Travma natijasida bo‘lsa, davolash ham xuddi shunday: 5–6-qovurg‘a oralig‘iga drenaj qo‘yiladi. Kuchli pnevmotoraksda (ahvol yomonlashsa) tezda qalin igna bilan dekompressiya qilinadi — bu hayotni saqlab qoladi.
- Agar pnevmotoraks qaytalansa yoki o‘pka odatdagidek kengaymasa, jarrohlik usullariga o‘tiladi. Torakoskopik operatsiyada plevra va o‘pka birlashtiriladi (plevrodiz) yoki o‘zgargan joylar olib tashlanadi. Maqsad — takroriy kollapsni oldini olish.
Asosiy davolash — plevra bo‘shlig‘idan havoni chiqarib, o‘pkani qayta ochish. Uy sharoitida o‘zini davolash xavfli: pnevmotoraks shubhasida darhol shifoxonaga boring. Yaxshi yangilik: drenaj yoki kichik operatsiyadan so‘ng o‘pka yana ochilib, bemor tezda tuzaladi.
Xulosa:
Agar ko‘krakda to‘satdan og‘riq va nafas qisishi sezsangiz, ayniqsa yiqilish yoki keskin harakatdan so‘ng, kechiktirmasdan shifokorga boring. Birlamchi va travmatik pnevmotoraksda mexanizm farq qiladi (sog‘lom odamlarda bullalar yoriladi, jarohat olganlarda esa tashqi ta’sir), lekin simptomlar o‘xshash. To‘g‘ri va tez yordam (havo so‘rib olish yoki drenaj) tez tiklanishni ta’minlaydi. E’tiborli bo‘ling: pnevmotoraksda “kuting” — xavfli, zudlik bilan tibbiy yordam zarur.